Maurice Ravel (1875-1937)

In 1909 trad de Russisch balletgroep onder leiding van Sergej Diaghilev, de Ballets Russes, voor het eerst op in Parijs. Dit eerste optreden in het Théâtre du Châtelet was een fenomenaal succes en vormde het begin van het hedendaagse ballet. Niet alleen werd de moderne techniek naast de klassieke verwerkt, werd de mannelijke danser in ere hersteld, kwam de groep evenzeer aan bod als de solisten en kreeg het ballet meer inhoud, maar ook werd voor de balletten medewerking gevraagd van avant-garde kunstenaars als Picasso, Bakst, Derain, Gris, Benois, Stravinksy, Satie, Auric, Cocteau en Ravel.

Nadat de Ballet Russes in 1910 de Vuurvogel en in 1911 Petroesjka van Igor Stravinsky in première hadden gebracht, verzorgden zij in 1912 de eerste opvoering van Ravels ballet Daphnis et Chloé. Sergej Diaghilev had al tijdens zijn eerste tournee naar Parijs Ravel de opdracht gegeven een ballet voor zijn groep te componeren. Het kostte de componist echter drie jaar om het ballet te voltooien. Dit werd mede veroorzaakt door de verschillende visies op het ballet van de diverse medewerkers; opdrachtgever Sergej Diaghilev, schilder Leon Bakst, choreograaf Mikhail Fokine en componist Maurice Ravel.

Griekse 'love-story' Daphnis et Chloé is gebaseerd op een verhaal van de Griekse auteur Longos (vierde eeuw na Christus). In het verhaal, dat in de 16e eeuw herleefde door de populaire Franse vertaling door Jacques Amyot (1513-1593), staan de geliefden Daphnis en Chloé centraal. Op een dag wordt deze herders-idylle wreed verstoord door piraten die Chloé ontvoeren. Tijdens het met drank overgoten overwinningsfeest van de rovers stuurt de god Pan echter vuurgeesten en duivels die de piraten verdrijven en Chloé terugbrengen naar haar geliefde.

Kleurrijke klanken Bij de balletmuziek van Daphnis et Chloé maakt Ravel naast een groot orkest ook gebruik van een imposant koor. Dit koor zingt echter geen tekst, maar voegt een geheel eigen kleur toe aan de timbres van het orkest. Uit de balletmuziek heeft de componist twee orkestsuites samengesteld. De tweede suite opent met een van de meest indrukwekkende klankschilderingen uit de muziekliteratuur van het aanbreken van een nieuwe dag, ‘Lever de jour’. ‘Pantomime’ is een solodans van Chloé die begeleid wordt door de god Pan, gesymboliseerd door een duizelingwekkende fluitsolo. Liefde en tederheid staan centraal. In het laatste deel, ‘Danse générale’, toont Ravel net als in het eerste deel de vele mogelijkheden van het grote orkest dat hij voorschrijft. Met contrasterende klankkleuren, ritmen en articulatie vertelt Maurice Ravel zijn verhaal.

Het ballet Daphnis et Chloé componeerde Ravel in opdracht van Serge Diaghilev. Het scenario van Diaghilevs choreograaf Michel Fokine gaat terug op een herdersidylle van de Griekse, vermoedelijk van Lesbos afkomstige, schrijver Longus (3e eeuw na Chr.). Het ballet bestaat uit één bedrijf in drie delen en duurt in totaal bijna een uur. Het eerste deel, waarin de ontluikende liefde van Daphnis en Chloé wordt geschetst, speelt zich af in een heuvelachtig landschap op een weide aan de rand van het bos. In de rotswand aan de ingang van een grot zijn de gestalten van drie nimfen uitgehouwen, daarnaast verheft zich een rots die een vage gelijkenis vertoont met de gedaante van de god Pan. Meisjes en jongens omkransen de nimfenbeelden met bloemen en verzamelen zich voor een Danse religieuse.

Danswedstrijd Ook Daphnis en Chloé betuigen de nimfen eer. De jonge meisjes voeren Daphnis ten dans, en de jongens, onder wie de koeherder Dorcon, Chloé. Na deze Danse générale wil Dorcon Chloé omhelzen, maar Daphnis komt tussenbeide. Hun metgezellen stellen de rivalen voor een danswedstrijd te houden met als inzet een kus van Chloé. Dorcons lompe bewegingen, in een houterige tweekwartsmaat, wekken de lachlust; Daphnis' sierlijke dans brengt hem de begeerde beloning. De meisjes voeren vervolgens Chloé met zich mee, Daphnis in extase achterlatend. Zelfs de verleidelijke sluierdans van de herderin Lyceion vermag hem niet af te leiden. Lyceion trekt zich verongelijkt terug.

Overval Kreten en gekletter van wapens kondigen een piratenoverval aan. Daphnis snelt heen om Chloé te zoeken. Chloé zoekt op haar beurt haar toevlucht bij de grot der nimfen, maar zij wordt gevangen genomen. Bij zijn terugkeer vindt Daphnis alleen haar sandaal. Overmand door verdriet valt hij neer bij de ingang van de grot. Pianissimo tremoli van de strijkers en een korte fluitsolo vormen de toverachtige begeleiding voor de tot leven komende nimfen, die een trage dans uitvoeren en Daphnis naar het altaar van de god Pan leiden, om zijn hulp in te roepen. Dan dooft ieder licht op het toneel.

Een van verre klinkend koor, zingend zonder tekst, en hoorn- en trompetsignalen achter de Bühne vormen de overgang naar het tweede deel. Dit speelt zich af in het zeeroverskamp, waar Chloé tevergeefs de hoofdman probeert te bewegen om haar vrij te laten. Plotseling tekent zich de vreeswekkende schaduw van de god Pan af over het kamp. Ontzet zoeken de zeerovers een heenkomen.

Dageraad Het derde deel speelt zich weer af voor het heiligdom van de god Pan. Dauwdruppels vormen kleine stroompjes, die murmelend langs de rotsen vloeien. Daphnis ligt uitgestrekt voor de grot der nimfen. Langzaam breekt de dag aan; vogelstemmen klinken. Een piccolo illustreert het langstrekken van een schaapherder met zijn kudde; de es-klarinet begeleidt een tweede kudde in de verte. Een groep herders verschijnt op zoek naar Daphnis en Chloé. Zij vinden Daphnis en wekken hem. Klarinet en lage strijkers verklanken zijn onmiddellijk oplaaiende angst als hij Chloé niet in hun gezelschap ziet. Het volgende moment echter naderen herderinnen met Chloé in hun midden. De gelieven sluiten elkaar in de armen. Piccolo, fagotten en strijkers spelen de melodie die vanaf het begin hun liefde begeleidde.

Droom of werkelijkheid? Daphnis ontdekt een kroon op het hoofd van Chloé en hij beseft dat wat hij in zijn droom heeft gezien werkelijkheid was: de god Pan heeft Chloé gered. De oude herder Lammon, gekarakteriseerd door een hobomelodie met hoekige intervallen in een wiegend ritme, vertelt dat Pan ongetwijfeld heeft ingegrepen, bewogen door de herinnering aan de nimf Syrinx, die hij eens beminde.

Daphnis en Chloé beelden hun versie van het verhaal van Pan en Syrinx uit. De god verklaart Syrinx zijn liefde. Zij ontvlucht hem in het hoge riet. In wanhoop rukt hij enkele stengels uit de grond en bindt ze samen tot een fluit. Aan dit instrument vertrouwt hij zijn verdriet toe. Het lied van Pan: een van de meest indrukwekkende fluitsoli uit de orkestliteratuur. Chloé verschijnt weer en danst heftiger en heftiger op de opzwepende klanken van de fluit, totdat zij in vervoering Daphnis in de armen valt. Als beiden tot zichzelf zijn gekomen, zweren zij elkaar trouw voor het altaar van de nimfen; plechtige koperklanken bezegelen hun belofte. Een groep meisjes, gekleed als bacchanten, verschijnt met tamboerijnen in de hand, gevolgd door een groep jongens. Met Daphnis en Chloé geven zij zich over aan de vrolijke tumult van de Danse générale, waarmee het ballet besluit.