Maurice Ravel (1875-1937)

Ravels Boléro, onder andere bekend door de film Les uns et les autres, wordt over de hele wereld gefloten, gezongen en gespeeld, en toont slechts een klein gedeelte van Ravels kunnen. Technisch is het een meesterstuk, maar, zoals Ravel eens zei "Malheureusement il est vide de musique" (Helaas is het muzikaal gezien inhoudsloos). Hoe is het stuk eigenlijk ontstaan en welke bedoelingen had de componist met de muziek?

Na een rondreis langs verschillende Amerikaanse steden kwam Ravel op 27 april 1928 per boot aan in Le Havre en werd hij ontvangen door een aantal goede vrienden die uit Parijs waren overgekomen. Ravel was een gevierd componist en allerhande opdrachten lagen op hem te wachten. Onder andere een nieuw werk dat in oktober in de Parijse Opéra in première zou gaan. Dit nieuwe werk was een ballet dat Ida Rubinstein hem had opgedragen voordat hij naar Amerika was afgereisd. Hij was daarbij vrijgelaten in de keus voor een onderwerp. Ravels eerste idee was om enkele stukken van Iberia van Albeniz te orkestreren, omdat hij zich niet in staat voelde een belangrijke compositie te creëren. De componist was echter onaangenaam verrast toen hij hoorde dat alle orkestratierechten van het gehele oeuvre van Albeniz exclusief waren toegewezen aan de Madrileense componist en dirigent Fernandez Arbós. Een furieuze Ravel reageerde hierop met de woorden "Wie is deze Arbós eigenlijk..... Deze wetten zijn belachelijk...... Ik moet werken..... Ik zou met zoveel plezier Iberia orkestreren". Toch hield dit in dat Ravel in korte tijd een geheel nieuw werk moest schrijven, want de premièredatum stond al vast.

Gele peignoir Wanneer Ravel precies de hopeloos eenvoudige inval voor dat wat zou leiden tot zijn Boléro kreeg, is niet bekend. Uitgaande van het onbetrouwbare verslag van zijn collega Gustave Samazeuihl over een bezoek aan St-Jean-de-Luz, het vakantieoord van Ravel, ging het als volgt: "Voordat ik 's ochtends naar buiten ging om te zwemmen", aldus Samazeuihl, "had ik het genoegen Ravel, gekleed in een gele peignoir en scharlakenrode badmuts te ontmoeten. Hij speelde met een vinger het thema van Boléro en zei me 'Mme Rubinstein heeft een ballet bij me besteld. Vind je niet dat deze melodie iets volhardends in zich heeft? Ik ga proberen het een behoorlijk aantal keer te herhalen zonder ontwikkeling, terwijl ik het geleidelijk opbouw met mijn allerbeste orkestratie'." Dit was eind juli 1928. Tot oktober werkt hij heel hard aan dit idee. Dat Ravel zijn kunnen niet onderschat had, blijkt uit het grote succes van Boléro tijdens de première op 21 november 1928.

Blijvend succes Over het stuk zei Ravel eens "In 1928, op verzoek van Mme Ida Rubinstein componeerde ik een boléro voor orkest. Het is een vrij langzame dans, uniform in melodie, harmonie en ritme, dit laatste continu gespeeld door de kleine trom. Het enige element van variatie vormt het crescendo in het orkest". Het is een feit dat een stuk, dat voor het effect afhangt van het vakkundige gebruik van contrasten in orkestrale timbres, een onverstoorbaar ritme en een zeer nauwgezet en gecontroleerd crescendo zonder enige variatie in het thema, telkens herhaald van de eerste tot de laatste maat, noodzakelijk meer een beroep moet doen op gevoelens dan op verstand of geest. Dit stond Ravel voor ogen toen hij de muzikale inhoud van het stuk met de woorden "Malheureusement il est vide de musique" afkeurde. Niemand was zo verbaasd over het succes van Boléro als Ravel zelf. Lange tijd was de componist ervan overtuigd dat het stuk nooit zijn weg naar de concertzaal zou vinden, omdat zonder de choreografie van het ballet, het enige element dat variatie bracht, het onaangenaam zou zijn voor het gewone publiek van symfonische concerten.

Duidelijkheid Om misverstanden over Boléro te voorkomen, schreef Ravel de volgende toelichting op het stuk aan de criticus Calvocoressi die dit op 16 juli 1931 in Daily Telegraph publiceerde: "Ik verlang bijzonder graag dat er geen misverstanden ontstaan over mijn Boléro. Het is een experiment in een heel bijzondere en beperkte richting, en moet niet beschouwd worden als een poging iets anders te bereiken of meer dan dat, dan wat het nu bereikt. Voor de première waarschuwde ik voor het effect dat wat ik had gecomponeerd een stuk was dat 17 minuten duurde en geheel gebaseerd was op een orkestraal weefsel zonder muziek - op een lang, zeer geleidelijk crescendo. Er zijn geen contrasten en er zijn vrijwel geen vondsten behalve in het basisidee en de wijze van uitvoeren. De thema's zijn onpersoonlijk - volksmelodieën van het gebruikelijke Spaans-Arabische soort. Wat er dan ook ooit tegenovergesteld is beweerd, de behandeling van het orkest is eenvoudig en rechtlijnig, zonder de kleinste poging tot virtuositeit."

Herinneringen Een aantal mensen heeft hun herinneringen over Boléro nagelaten. Hier volgen een aantal.

Hélène Jourdan-Morhange (1892-1961) Ravel was extremely surprised at the mass success of Boléro. "They're going to turn it into another Madelon (= the favourite song of the French soldiers during the latter part of the First World War), he said, rather crossly; and deep down he felt that the obsessive, musico-sexual element in the piece was probably behind its enormous popularity. But one old lady was proof against the contagion. Ravel's brother Edouard saw her, at the first performance, wedged tightly in her seat shouting above the applause "Rubbish! Rubbish!" Maurice, when informed by his brother, replied mysteriously: "That old lady got the message!"

Jane Bathori He was always very simple and was a delightful friend. He never sought honours: on the contrary, sometimes he asked himself what people saw in his music, for instance one day he said to me, "I've composed a Bolero for Ida Rubinstein - it's a little thing. Ansermet finds it very good, I really can't think why."

Alexandre Tansman Boléro was first perfomed as a ballet by Ida Rubinstein, commissioned by her, and it was not a musical success. And then Toscanini came with the New York Philharmonic and played it much faster. And Ravel was not pleased at all. We were in the same box and he wouldn't stand up when Toscanini tried to get him to take a bow. Then he went backstage and told Toscanini, "It's too fast," and Toscanini said, "It's the only way to save the work."

Arthur Honegger Ravel said to me, in that serious, objective manner which was characteristic of him: "I've written only one masterpiece - Boléro. Unfortunately, there's no music in it."