Richard Strauss (1864-1949)

Gedurende zijn hele leven is Richard Strauss geboeid geweest door de menselijke stem, wat onder meer tot uitdrukking komt in de vele liederen die hij heeft gecomponeerd. Aan het eind van zijn leven, op 82-jarige leeftijd, viel zijn oog op een gedicht van Eichendorff waarvan de sfeer precies aansloot bij zijn eigen stemming. Dit gedicht, Im Abendrot, is een zeer aandoenlijk gedicht over twee oude mensen die de voor- en tegenspoed van het leven hebben meegemaakt. Aan het eind van hun omzwervingen kijken ze met moede ogen naar de zonsondergang, alsof zij zich klaarmaken voor hun laatste reis: "Ist das etwa der Tod?" Strauss werd door deze tekst zo diep geraakt dat hij besloot het als uitgangspunt te nemen voor het componeren van een lied. Als begeleiding koos hij voor een groot symfonieorkest waarmee hij alle nuances van de tekst in klankkleuren kon vatten. De vlucht van de twee leeuweriken geeft Strauss bijvoorbeeld prachtig weer door trillers in de fluiten.

Liederencyclus Het was duidelijk dat Im Abendrot de laatste grote liedcompositie van Strauss zou worden en het zou jammer zijn wanneer dit lied geen deel zou uitmaken van een liederencyclus. Tijdens een vakantie die Strauss in 1948 in Zwitserland doorbracht, stuurde een bewonderaar hem de gedichten van Hermann Hesse toe, in de hoop dat de componist enkele hieruit geschikt achtte om toon te zetten. Strauss' bedoeling was vier liederen op gedichten van Hesse te schrijven, maar hij voltooide er slechts drie. Na zijn dood werden op het bureau van de componist slechts enkele schetsen van een vierde lied aangetroffen. Hesse schreef gedurende de jaren 1895-1946 vele prachtige gedichten. De drie gedichten die Strauss heeft getoonzet komen allen uit een verschillende periode. Het eerste, Frühling, behoort tot een groot aantal gedichten dat Hesse rond de eeuwwisseling schreef in een traditioneel romantische stijl. De tekst is een loflied op de schoonheid van het voorjaar, wat Strauss voortreffelijk weergeeft in de golvende melodieën. Echter, tegelijkertijd wijzen de rijke klankkleuren en harmonieën al vooruit naar de volwassenheid van de herfst. De andere twee gedichten van Hesse komen uit een latere periode, toen het leven van de dichter overschaduwd werd door lusteloosheid en vermoeidheid van geest; gevoelens die ook de bejaarde componist niet vreemd waren. Beim Schlafengehen schreef Hesse tijdens de Eerste Wereldoorlog, nadat hij getuige was geweest van het geestelijk instorten van zijn vrouw en hijzelf een grote emotionele crisis doormaakte. Het gedicht gaat over een vermoeide geest die aan het eind van een dag slechts verlangt naar het rondzweven in het betoverende duister van de nacht. Het verlangen naar de dood is duidelijk en Strauss' zetting is haast bovenaards. In het laatste gedicht van Hesse, September, sluit de zomer langzaam zijn vermoeide ogen; iets wat ook Strauss niet lang daarna zou doen. De sfeer van de herfst, van het verval van het leven dat in alle vier de liederen aanwezig is, komt in dit lied op een heel natuurlijke manier tot uitdrukking.

Zwanenzang Strauss heeft zelf nooit een uitvoering van zijn Vier Letzte Lieder gehoord. In zijn aantekeningen is niets te vinden over de volgorde waarin de liederen volgens de componist moeten worden uitgevoerd. Wel was duidelijk dat hij ze voor sopraan had geschreven. Aan het eind van zijn leven kon alleen de herinnering aan de stem van zijn vrouw Pauline zijn leidraad zijn geweest bij het componeren van dit afscheid van de muziek waaraan hij zijn hele leven had gewijd. Alhoewel de liederen bij de première in 1950 in een andere volgorde werden uitgevoerd, koos de uitgever datzelfde jaar voor de meest logische volgorde van de liederen: Frühling, September, Beim Schlafengehen en Im Abendrot. In deze volgorde zijn de liederen geliefd geraakt over de hele wereld, zowel vanwege hun kleurrijke harmonieën als hun diepe zeggingskracht. De Vier Letzte Lieder met hun ontroerende schoonheid, vormen de waardige afsluiting van het levenswerk van de veelzijdige componist Richard Strauss.